KOMRAT

Komrat kasabası Gagauz Avtonomiyasının başkasabasıydır. Komratta Gagauziyanın önetmäk organnarı - Bakannık Komiteti hem Halk Topluşu - bulunêrlar.
Kasabanın merkezindä, parkta, bir anmak taşı koyulu, neredä Komradın kurulmak datası yazılı: 1789-cu yıl. Ama var ölä dokumentlär, angılarında başka data verili. Onnarda Komrat 1443-cü yılda anılêr.
XVI-XVIII-inci asirlerdä bu topraklarda bucak tatarları erleşmiştilär. Nicä “Komrat” toponimi peyda olmuş? N.Belbenkonun “Bender uezdın Komrat kasabası” kiyadında yazılı: “...yaşamak erinin saabisi (burada Komrat kurulşuş) tatarmış, Orumbet Oglu adıymış. Onun bir beygiri Komur at varmış. At yarışmakların çoyunda o ensärmiş. Bu beygirin adını tatar küüyünä koymuşlar...” A.İ. Eremiya, İ.V. Dron hem S.S. Kuroglo sayêrlar, ki “Komrat” “kongrat” (nogay senselesi) adından gelmiş.
Şindiyä kadar çok istoriya dokumenti korundu. Onnar Komradın 200-dän zeedä yıldakı Besarabiyanın üülenki tarafından bulunan politika, ekonomika hem kultura merkezinin biografiyasını açıklêêrlar.
1812-ci yılda, açan Besarabiya Rusiyaya yamandı, Komrat için ilk haberlär 1816-ncı yılının dokumentlerindä peyda oldular. Şved ofiţeri Gustav Adolf Ramsay, angısı Ufimsk rus askerin polkunda askercilii yaparmış, 1829 yılda Balkannara doorulup, Komratta duruklanmış. Kendi günnüünä bakışlarını yazmış: “...kasaba büüktür hem düzgündür... Lääzım merak etmää kırnaklıı, angısı hererdä görüner...”.
“Besarabiyada hem Novorosiysk taraflarında bulgar koloniyaları” kiyadında istoriyacı A.Skalkovskiy nışannêêr: “Komrat bir gözäl, käämil, çokinsannı koloniyasıydır... Koloniyada industriya var, o zengindir, - yazêr o, - alış-verişlän zanaatlanêr (12 kolonist gildiyada yazılı). Burada her afta pazertelär günü büük panayırlar olêrlar. Komratta yaşayannar havezlän meyvalıklan hem şarapçılıklan zanaatlanêrlar...”.
Rus etnografı V.A.Moşkov 1894-cü yılda yazmış: “Hepsi gagauz koloniyaların merkezi lääzım Komradı saymaa, - nışannadı o, - bu bir büük alış-veriş küüyü, neredä 10 bin insan yasêêr, angısına buradakı ruslar şakayca “Gagauziyanın başkasabası” deerlär. Hep ölä, nicä dä bulgar koloniyaların merkezi Bolgrad kasabası sayılêr. Burada da çok insan yasêêr, hep alış-verişlän zanaatlanêr hem onnar da varlıklı insannar”. V.A.Moşkovun yazılarına görä Komrat, makarki demir yolunun bir tarafında bulunardı, hep tä varlı bir erdi. Küüdä bir büük sobor vardı, mezarlık klisesi, real hem birkaç küü uçilişçesi bulunardı: zemstvo başının kamerası, notariusun ofisi, poliţiya komisarının kvartirası hem bir zebillik tükän.
Gagauz zengenneri taa çok toprak saabileri hem alış-verişçilär yaşardılar birkatlı taştan yapılı evlerdä. Poloniya gazetalarında o vakıtlarda sıkça tiparlanardılar bildirimnär, angıları haberlärdilär Komrat real uçilişçesinä üürenicilerin kabletmesi için. Kasabaların çoyu, Varşavada vakansiya bulmadıı zaman, kendi uşaklarını Komratta üürenmää yollardılar...”.
Komradın ilk dolay başkanıydı Konstantin Koyçu, starostaydı – Macar Rusi.
Komratta duudu halk kahramanı Grebenço, burayı vardır geldiilär bulgar revoluţionerleri Hristo Botev, Panayot Hitov. Denizçi Dmitriy Topçev pay aldı “Potömkin” gemisindä kalkıntıda. Andrey Galaţan 1906-ncı yılda Komrat kalkıntısının organizatoruydu. Saveliy Bolgar ilk bütündünnä cengin geroyudu. 1917-nci yılda dekabri ayında Pavel Nikolaev Gagauz Bucak respublikasını kurmaa deyni grupasının başıydı. D.Gavrilük hem H.Kısa 1919-uncu yılda illegal antirumın bolşeviklerin öndercileriydi. G.Kaykı 1930-1940 yıllarda Komradın primarıydı; 1940-ıncı yılda bu erä seçildi N.Gavrilov, Komrat dolay ispolkomunun başı; 1941-1943-üncü yıllarda Komradın primarı oldu N.Gradinaru, duuması Komratta, rumın askerinin kapitanı.
Komrat Rusiyaya bir zebillik anılmış insan verdi. Onnarın birisi – Kalinkov Pötr İvanoviç, politika enţiklopediyasının tiparcısı, Moskva Universitetinin yuridika fakultetindä üüretti.
XIX-XX asirlerdä komratlıların arasında en anılmıştı milioner G.İ.Ţanko-Kılçık, Besarabiyanın en büük toprak saabisi. 1901-inci yılda o Komrada telefon geçirdi, bir avtomobil satın aldı. Onun parasınnan kız gimnaziyasını yaptılar. Real uçilişçesinä çok yardım etti.
P.Draganov filolog hem biograf gibi anılmış oldu. Aleksey Barladän Besarabiyanın ilk genetik bilgicisi oldu. İvan Fedko Ţivil cenginin pay alıcısıydı; Pavel Knägniţkiy Kızmızı Askerdä asker komandiriydi (başıydı); S.Dmitriy Moldova Avtonom Sovet Soţialist Respublikasının Halk Komisariat Sovetinin başıydı; Karl Yung Amerikanın Birleşik Statlarında İllinoys Statının Bakanıydı hem başka.
1906-nci yılda yanvarın altısında Komrat kalkıntısı oldu. Onun sonucu buydu – Komrat Respublikasının bildirmesi. Komrat kalkıntısı Besarabiyada geçän olayların en anılmış olayıdır. Kalkıntının organizatoru Andrey Galaţandı.
V.V.Pokşişevskiy Komrada 1945-inci yılda yazın geldi. O geografiya ekspediţiyasının başıydı.
Yazdı “Gagauzların tarafında” kiyadını. Bu kiyadı 1946-ncı yılda “Vokrug sveta” dergisindä tiparladı. Te netürlü o Komradı gördü: “Biz Komrada düştük – gagauz küülerinin en büük küüyü (13 binä yakın insan, “Gagauziyanın başkasabası”)... Komrat karşıladı bizi şamatalı panayır gününnän. Büük meydanda eski soborun yanında, angısını yaptılar ilk gagauz göçücüleri, durardılar taligalar dolu hepsinnän, neylän Moldovanın güneşli üülen tarafı zengindi...”.
Büük Vatan cengin frontlarında kaybeldilär komratlılar:
· V.İ.Kroytor, angısı askerlii yaptı 771-inci polkunda, 1945 yılda mayın 5-indä Poloniyada Travniki küüyünün yanında;
· aprelin 26-sinda 1945 Marienveder kasabasında düştü İ.A.Yançoglu;
· fevralin dördündä kendi Vatanı için İ.İ.Novak kendi yaşamasını verdi;
· 1944 yılda Z.K.Bejenar kayıp oldu;
· 1945 yılda yanvarın 6-sında – G.İ.Buikli;
· 1944 yılda noyabrinin 7-sindä Starutini küüyünün (Litva) yanında P.A.Bolgar (1064 polk) düştü;
· 1944 yılda aprelin 27-sindä Bender uezdın Hadjimius küüyünün yanında S.G.Kara kaybeldi.
N.İ.Karaya Vatan cengi ordeni hem “Girginnik için” medalisi verildi. T.İ.Spatarenko II uurlu Vatan cengi ordenini kabuletti; İ.D.Gerasimova III uurlu Şannı ordeni verildi; P.P.Peev “Girginnik için” medalisini kabletti.
Afganistanda 1984-cü yılda komratlı D.A.Mavrodi düştü. Ona öldüktän sora “Kırmızı Yıldız” ordeni verildi.
Cenktän sora Komratta çeketti industriyanın türlü-türlü dalları ilerlemää: demir-beton zavodu, ekmek kombinatı, dolayarası baza, saa yaayı-peynir zavodu, balık çorbacılıı, “Yujnıye elektriçeskiye seti” işletmesi. Çalışardı kilim fabrikası, industriya kombinatı, ekskavator düzän maasuz işletmä, şarap zavodu hem birkaç düzüntülük organizaţiyası.
Sovet zamannarında kasaba respublikaya verdi kultura hem bilim tarafından anılmış adamnarı: V.Mednik arhitektoru; Boris Tukan, filolog bilgicisi; Nikolay Kılçık, simfoniya orkestrasının dirijoru; Mihail Kolsa kompozitoru; Dmitriy Gagauz kompozitoru; Elena Kolţa, filolog bilgicisi; Mariya Maruneviç, istoriyacı; Pötr Moyse şairi.
Kasabanın istoriyasında bir maasuz sayfa var: 1988-1994-cü yıllar. 1989-cu yılda mayın irmi birindä “Gagauz halkı” akıntısının ilk kurultayı geçti. 1994-cü yılda “Gagauziyanın “Gagauz Yeri” maasuz hak statusu için” kanunu kabul edildi. Komrat Gagauz Avtonomiyasının başkasabası oldu. Çekettilär türlü-türlü firmalar açılmaa, alış-veriş sferası, otelcilik hem restoran biznesi, düzüntülük ilerlemää başladılar.
Son yıllarda Komrat soţial-ekonomikayca aktiv ilerleer.
En büük işletmelär vererlär hem satêrlar çiftçilik produkţiyasını:
· İndividual İşletmesi “Novak” (başı K.G.Novak);
· OOO “Dolu Başak” (başı G.G.Patraman);
· Ekmek kombinatı “Çiftçi” (başı F.M.Gerçoglo);
· OOO “Başkalän Argo” (başı İ.G.Başkalän);
· OOO “Aydın” (başı G.Morar);
· OOO “Kristall Avont” (başı A.N.Deli);
· OOO “Tertip Kom”.
Komratta registraţiyaya girdi 55 çiftçi çorbacılıı, angıları 2007 yılda primarıyanın bücetini 70,6 bin ley zeedeledilär; 112 İndividual İşletmesi. Onnar 2007 yılda primariyanın bücetinä 15,4 bin ley verdilär.
Komradın teritoriyasında iki panayır işleer: birisi “Gagauz-koopa” baalı; ikincisi – OOO “Nezeranta” (başı P.P.Vlah).
Vergi inspekţiyasının informaţiyasına görä Komratta 3 944 ekonomika agenti var. Onnardan:
- 1 508 – İndividual İşletmeleri,
- 1 476 – yuridika agentleri,
- 960 – çiftçi çorbacılıkları.
Komradın primariya balansında 18 kurum var. Onnarın arasında: 7 uşak başçası (1 128 uşak), 5 şkola hem liţey (hepsi üürenicilerin sayısı 3 100), 2 biblioteka, bir teatr, bir gazeta, bir reabilitaţiya merkezi “Fidancık” uşaklarına deyni, bir ihtiar evi.
Komrat Devlet Universiteti 1991-ci yılda kuruldu. Burada dört fakultet var:
1. ekonomika fakulteti;
2. yuridika fakulteti;
3. agrar-tehnologiya fakulteti;
4. millet kulturası fakulteti.
Universitettä 16 kafedra çalışêr.
1991-inci yılda Komrattakı Mihail Çakirin adına pedagogika koleci açıldı.
Komratta bulunêrlar: Gavriil Gaydarcının adına dolay teoretik liţeyi, Dimitri Kara Çobanın adına kasaba liţeyi, Nikolay Tretyakovun adına kasaba liţeyi, Mihail Emineskunun adına moldovan liţeyi, Komrattakı ikinci orta okulu, Komrattakı altıncı orta okulu, Komrattakı edinci orta okulu.
Komrattakı sport liţeyi 2001-ci yılda açıldı; uşak sport şkolası – 2006-cı yılda; Komrattakı aar atletika sport şkolası – 2005-ci yılda.
Mariya Zlatovanın adına Komrattakı muzıka şkolası 1966-cı yılda, Komrattakı uşaklara deyni incäzanaat şkolası 1983-cü yılda açıldılar.
Gagauz Avtonomiya bölgesinin resim galereyası Komratta 2006-cı yıldan beeri çalısêr.
“Gagauziyanın plastik artistlerin Birlii” resimci Birlii 1992-ci yılda kuruldu. Onun başı Dimitri Ayoglu seçildi.